CHỖ PHÂN BIỆT HÀNH VI BẢN NGÃ VÀ CHÂN TÍNH

CHỖ PHÂN BIỆT HÀNH VI BẢN NGÃ VÀ CHÂN TÍNH

Đạo, luân chuyển vô cùng. Tâm con ngƣời là Đạo, cũng luân chuyển hành động luôn
luôn, không bao giờ ngƣng đặng. Ta chớ quên lẽ ấy mà cho rằng Vô Vi là không làm gì hết.
Vạn vật tự hột nguyên tố đến những ngôi tinh tú, không phút nào không động…Sự Động
Chuyển là cái luật chung của vũ trụ.
Bây giờ ta phải làm thế nào để phân biệt, trong những hành động hằng ngày của ta,
cái nào là hợp Đạo, cái nào là sái Đạo?
Trƣớc hết, ta phải biết rằng, hành vi của Đạo thì Vô Vi, nghĩa là làm là vô tƣ ý không
vì tôn chỉ, hoặc để mƣu cầu kết quả chi. Cho nên, khi nào trong hành động ta, ta trừ tuyệt
không còn lẫn một điểm tƣ tâm, thì cái Đạo nơi ta sẽ đƣợc giải thoát mà phát lộ ra…Ấy gọi
là đƣợc nhập lý với Đạo vậy! Cái Đạo nơi ta, bị Bản ngã bao, cũng nhƣ gà con bị nhốt trong
vỏ của nó, nếu không lấy mỏ mà khẻ cho bể tan cái vở ấy đi, thì không sao ra đƣợc mà sinh
hoạt tự do theo bản tính của nó đặng. Cho nên, diệt Bản ngã thì Chân tính của ta mới hiển lộ
ra đặng mà sống cái sống tự nhiên của nó. Khi ấy ta gọi là đƣợc đắc Đạo vậy.
Lý là vậy, song le, diệt Bản ngã không phải là đều dễ, vì nó rất không lanh xảo quyệt
lặn mọc một cách rất khôn khéo, nếu ta không lấy con mắt vô tƣ mà xem xét thì không thể
nào gỡ mặt nạ nó cho đặng. Nó thƣờng ẩn núp theo những hành động ta gọi là cao thƣợng
nhƣ Từ Bi, Bác Ái, Tế độ quần sinh…cho nên con ngƣời hay lầm mà sùng bái, đừng nói chi
đến sự không dè mà bỏ qua.
Hành động kẻ Vô ngã và Hữu ngã thƣờng lại giống nhau; vậy muốn phân biệt phải
làm thế nào? (Có kẻ sẽ nói: “Dễ! miễn trong mỗi hành động, phải đừng cho ích kỷ nghĩa là
phải vô tƣ lợi… là Đạo vậy”
Phải coi chừng kẻo lầm! Hành động ta, bao giờ ta chịu là ích kỷ. Có kẻ thật rất nhiệt
thành, hết sức diệt cái tƣ lợi vật chất, nhƣng cũng không tránh khỏi cái tƣ lợi tinh thần…Còn
có ráng hết sức mình mà diệt cái tƣ lợi tinh thần nữa, thì lại sa vào cái tƣ ý, “ao ƣớc một kết
quả chi chi”…không phải dễ dúng gì. Đến bực giàu lòng Nhân loại, yêu thƣơng vạn vật kia,
mà còn không khỏi chỗ tƣ tâm biệt phân Nhĩ ngã thay…Học giả chớ vội phán đoán, vội
tƣởng minh hiểu Đạo rất mau rất dễ nhƣ thế…)
Ta hãy lấy mặt trời và mặt trăng làm thí dụ cho dễ hiểu. Ta tạm cho ánh sáng là hành
vi của hai vật ấy: một cái thì do nơi mình phát phóng ra; một cái thì do nơi chỗ hƣởng ứng
mà có ra. Cho nên, cái trƣớc thì do nơi chỗ sung bị của mình mà chiếu ra, cái sau do nơi chỗ
mình nhờ của ngoài mà phản xạ. Một cái thì không tùng cái chi, nghĩa là tự bản tự căn, một
cái thì nhận ánh sáng của vật khác để chói, nghĩa là còn phải ỷ lại vào một ngoại vật nào để
chuyển.
Tóm lại, muốn phân biệt hai lẽ hành động ấy, hãy nhớ một điều này: Hành động vô
ngã thì Vô Vi, nghĩa là tự động chớ không phải vì hƣởng ứng. Bản ngã của ta là một cái phản
quang thể, hành vi lúc nào cũng vị một tôn chỉ hay kết quả chi mới làm.
Trong đời ta, hành động hằng ngày luôn luôn vì hƣởng mà ững. Ngƣời nào, không thể
làm động ta, ta không hƣởng đƣợc, nghĩa là không cảm đƣợc, thì ta không ứng, tức là không
thƣơng lại. Đến khi ta giải thoát lấy tƣ tâm rồi, thì sự thƣơng cùng những hành động ta sẽ đổi
hẳn. Cũng thƣơng, nhƣng không mắc lấy sự thƣơng nữa ( Sự không bị mắc đây, chẳng phải
vì ta cắt đứt cái dây liên ái buộc ta cùng ngƣời ta yêu, cho nên thƣơng mà không bận. Trái
lại, không mắc đây là vì ta không còn Tƣ tâm nữa. Ta là ngƣời ta yêu, ngƣời Yêu của ta là
Ta. Dầu ngƣời mà ta yêu có không yêu lại ta, cũng không cảm xúc ta đặng…, vì ta là ngƣời
ấy, ngƣời ấy là ta. Học giả chớ lầm rằng muốn thƣơng mà không bận, không mắc là phải từ
bỏ. Từ bỏ là còn phân Nhĩ ngã nữa…thì làm sao từ bỏ cho đặng –Xem bài Chí Nhân, nơi
chƣơng Phụ lục). Sự thƣơng ấy cũng nhƣ mùi hƣơng của đóa hoa, nó cứ phảng phất ra
hoài…không vì ai mà nở, cũng không nhớ ai mà nở. Nó cũng nhƣ một luồng Sinh Khí tự nơi
trong mình phát triển ra, có thể sánh với một cái đèn dọi, sọi sáng mọi vật chung quanh, làm
cho đẹp đẽ vinh quang thêm, nhƣng sự sáng ấy không phải nhờ đâu mà có, hoặc vì có mọi
vật chung quanh mới chiếu. Nó tự nhiên chói sáng; bất kỳ vật nào ở theo làn sáng đó thì
đƣợc hƣởng. Hành vi kẻ tƣ ngã, chỉ do nơi chỗ cảm ứng với ngoại vật, cũng nhƣ mặt nguyệt,
nếu không có mặt nhựt thì không thể tự mình sáng chói nữa đặng. Kẻ tƣ ngã thƣơng, vì
muốn ngƣời thƣơng lại, hay là bởi ngƣời đó mến mình? Nếu kẻ ta yêu không thƣơng trả lại
ta, ta sẽ thất vọng, và trở lại oán ghét, thƣơng nhƣ thế chẳng phải là thƣơng thật, ấy là ta
thƣơng ta mà thôi vậy.
Tự động là Sống, bị động là chƣa có Sống. Trí huệ đạo đức của ta cũng thế. Nếu thật
là Chân trí huệ thì không do nơi ngoài mà có. Ấy là một cái ánh sáng tự nhiên nơi trong tâm
phát sanh ra(Krishnamurti phân biệt hai lẽ trí huệ:

a. Giả trí huệ: thuộc về Bản ngã;
b. Chân trí huệ thuộc về Chân tính.
Giả trí huệ là Trí huệ của sách vở mà ta thu thập trong óc…Chân trí huệ thì do nơi
lòng, cảm đƣợc cái Lý, mà hiểu biết…)
Bởi vậy, đều quan trọng nhứt đời ta, là phải làm thế nào biến đổi lần lần những cái
hành động phản ứng của tƣ tâm, thành ra hành động Vô Vi. Mỗi hành vi của ta, thuộc về vật
chất, tình cảm, hay trí thức...phải tự Chân tính phát triển ra, chớ để ngoại vật, cảm kích, sai
khiến nữa (Sự giải thoát, tức là diệt Tƣ tâm để biểu lộ Bản tính ra một cách tự nhiên. Bản
tính ấy là cái tính thiên nhiên của ta, không bị tập quán, phong tục…chế nhiễm, mà Lão tử
bảo để thả rong, đừng bó buộc cản thúc. Lúc ta muốn thi hành một sự lợi tƣ ích kỷ đối với kẻ
khác, ta phải dụng tâm suy tính, lo nghĩ hằng ngày, hằng tháng, ta còn phải dụng sức cố gắng
và quyết định, đem hết trí não mà làm, chớ không phải theo tâm tính tự nhiên. Lại nữa, ta
còn phải du dự, lo sợ cân nhắc…vì những nỗi phong tục tập quán tiêm nhiễm trong óc ta xƣa
nay. Tỉ nhƣ, ta thấy một sự đau đớn thống khổ của con ngƣời, tức thì tâm ta cảm động, mà ta
vẫn không dám làm, vì những nỗi nọ đƣờng kia, nào là phong độ gia đình xã hội, nào là dƣ
luận chê khen, mà ta có khi buộc phải làm trái với lƣơng tâm. Những hành động ấy không
còn là của bản tính ta nữa. Hễ còn dụ dự lo nghĩ, cân nhắc, thì hành động ấy mất vẻ tự nhiên
của tâm tính vì ta làm đây là vì lý trí so đo lợi hại, chớ chẳng phải tâm ta thốt nhiên cảm
động mà làm…). Ta phải làm làm sao, tự chuyển cái linh khí ấy, cho nó biểu lộ ra và bao
trùm mọi vật chung quanh ta. Đem cái hành động, tự bản, tự căn, thay thế vào cái hành động
tƣơng quan của Bản ngã; đó là phép giải thoát lấy tƣ tâm một cách tự nhiên.
Tóm lại, ngƣời thánh trí làm mà không bận, không mắc vào đâu cả; cũng không phải
vì ngƣời yêu mình, hay bởi muốn cho ngƣời mến mình, mà thƣơng. Thƣơng vì thƣơng, nhƣ
lửa thì nóng, tuyết thì lạnh…Hành vi họ, vào lúc nào cũng không phân Nhĩ ngã, nên không
hề khi nào có cân nhắc đến lợi hại…Kẻ tƣ tâm làm vì lợi hoặc vì một tôn chỉ chi, cho nên
hành vi lúc nào cũng do một cớ ngoài mà hƣởng ứng, hoặc có phóng ra, là để nhận lại, nên
chỗ hành động rất bần chật, câu chấp. Bởi chẳng biết biến thông theo hoàn cảnh nên không
đặng thản nhiên bình tĩnh.
Trong hai cử chỉ ấy, bề ngoài tuy không thấy gì khác biệt, chớ kỳ trung, một đàng thì
rất khổ sở, tù túng, một đàng lại rất ung dung hoằng đại.

NGUYỄN DUY CẦN